"حق امتیاز" و تاریخچه رشد صنعت سینما، در کوران جنگ های اقتصادی

                                     

                         

     سینما بی تردید ماهیتی دوگانه دارد. به طوری که به درستی نمی توان آن راتعریف کرد. سینما یک هنرـ صنعت است. یک پیچیده شگفت آور، مرکب از ادراک خلّاقه بشری و ابزار وآلات صنعتی. یک پدیده دلربا که ازهمان آغازین روزهای پیدایش، دل ازخلق عالم برد تا آنان را مجبور کند که برای تماشای جادویش هزینه کنند. ازهمان اوّلین سکه هایی که دستگاه های تک نفره نمایش فیلم رابه کارمی انداخت تا بهای بلیط تماشای جمعی فیلم، درسالن سینما،مردم سراسرجهان هزینه این دلبستگی راپرداخته اند ومی پردازند.

جرقه های آغازین سینما در فیلم های ابتدایی لومیرها خیلی زود نگاه عموم را به سوی خود جلب کرد. به طوری که چند سال پس از اولین نمایش لومیرها تهیه تصاویر متحرک به یک حرفه پر درآمد بدل گردید . 

              

                          lumiere-brothers   

  کارشناسان مختلف آن زمان کشورهای اروپایی وامریکایی،دریافته بودندکه بهترین وسیله ای که می توان باآن بهره برداری تجاری واقتصادی از افکارعمومی نمود،سینما می باشد . اولین تهیه کنندگان فرانسوی و انگلیسی طی مدّت کوتاهی به این حقیقت پی بردند که با اندک هزینه ای ، می توان فیلمی کوتاه تهیه کرد و سود سرشاری ازآن به دست آورد.همین سودها بود که راه را برای عدّه ای قدرتمند انحصارطلب،که به امکانات این سرگرمی جدید پی برده بودند، بازکرد. کوشش  های فراوان این عدّه در جهت تأمین نیاز های مادی خویش ،منجر به تحولات چشمگیری درسبک و تکنیک سینما و اساساً درساختار اقتصادی سینما گردید که دنباله آن تا زمان حال ادامه یافته است .

       هنگامی که حیرت زدگی تماشاگران نخستین از دیدن تصاویر متحرک در یک قاب ثابت فروکش کرد، دیگر تصاویر روزمره زندگی، آنچنان که لومیرها و فیلمبرداران شان ثبت می کردند، گیرایی خود را در نظر تماشاگران پخته تر، یاشایسته تر بگوییم حرفه ای، ازکف داد و طبیعتاً رونق اقتصادی سینما نیز نشست کرد. برای نجات این پایگاه جدیدوارزشمنداقتصادی از خطر از هم پاشیدگی باید چاره ای اندیشیده می شد.    

                        

                               Georges Méliès  

       در این هنگام مبتکر خیالپردازی چون "ملیس" حقّه ها وقصّه های کوچک امّا هیجان انگیزی را وارد عرصه تصاویر متحرک کرد و دوباره التهاب تماشای فیلم را در دل مردم جهان زنده کرد.با توسعه کار ملیس ، اقتصاد سینما جان تازه ای می گیرد و دکّه های نمایش فیلم، در جای جای جهان، از سر نو رونق می گیرند . امّا بدبختانه این نمایش ها برای صاحب اثر غالباً ضرر می داد. چرا که در آن دوره فیلم ها را کرایه نمی دادند، بلکه متناسب با عمر و وضعیت فیزیکی آن ،متری می فروختند. آنگاه هرکسی که دستگاه چاپ فیلم داشت ، می توانست یک نسخه از روی فیلم اصلی بسازد و این کپی تقلّبی را خیلی ارزانتر از تهیه کننده اصلی بفروشد. این کار تا هنگامی که قوانینی برای داد و ستد فیلم وضع شد، ادامه داشت. ولی ملیس تا آن زمان ور شکست شده بود و از کار فیلمسازی کنار رفته بود.

      یکی از ویژگی هایی که باعث گسترش صنعت سینما در طول تاریخ کوتاه مدّت آن شده است، وضعیت انحصاری ویا کپی رایت است. اساساً رونق بازارهای فرهنگی در انحصاری بودن آن است که باعث ایجاد کپی رایت یا مالکیّت معنوی می شود. در واقع هنرمندی که نتیجه تلاشش را به شکل اثر هنری عرضه می کند ، اگر حق بهره برداری انحصاری اقتصادی از آن را نداشته باشد، دیگرانی که هیچ تلاشی برای خلق اثر هنری نکرده اند از فروش آن به منافع زیادی دست می یابند که حق هنرمند بوده است.

      البتّه این مطلب دلیل تغییرسیستم سینماداران از خریدن فیلم به کرایه کردن آن نبود. پس ازاستقبال و علاقه فراوان تماشاگران به دیدن 5 تا 6 فیلم درهفته،خرید کامل آن از نظراقتصادی مقرون به صرفه نبود.بنابراین اولین قدم ها برای ایجاد یک سیستم کرایه ای مناسب برداشته شد .هر کجا که فیلمی نمایش داده می شد، مؤسساتی برای مبادله و کرایه فیلم نیز سر از زمین برمی آوردند و در ازای مبلغی متناسب با عمر فیلم و وضعیت انحصاری بودن آن، اقدام به مبادله یا کرایه فیلم ها به این و آن می کردند. 

                          

                                  Charles Pathé

       در آغاز مقاله، اشاره به عدّه ای قدرتمند انحصار طلب شد. شارل پاته اولین مثال درسازماندهی اقتصادی و انحصارطلبی درسینماست. وی در عرض کمتر از 10سال توانست چنان امپراطوری پرقدرتی درفرانسه به پا کند،که این کشور را در سال های قبل از جنگ ، به عنوان یکّه تاز  بازار سینمای جهان جلوه گر ساخت. جدّیت او دررابطه بارقبا وحتّی همکارانش باعث شد تا پس از اندوختن  سرمایه ای عظیم ، به تولید دستگاه های مختلف ، مواد خام و تهیه فیلم در استودیو های خود اقدام کند، که درآن زمان از بهترین ها و بزرگ  ترین ها به شمار می آمد . پاته در حقیقت تهیه کننده، کنترل کننده و بالاخره با تأسیس سینماها، نمایش دهنده تام الاختیار فیلم ها بود. در امریکا نیکول دئون به گسترش صنعت سینما وتهیه فیلم های گوناگون دامن زد.کمپانی های قدیمی ادیسون، چون ویتاگراف و بیـوگراف با رقبای تازه واردی رو به رو شـدند که «کارخانه»های خودشان راروز به روز درنیویورک،شیکاگو وفیلادلفیا گسترش می دادند.

       در آن دوره فیلم ها جزء مواد صنعتی بودند، که به طور منظّم در کارخانه ها تولید می شدند و پس از تبلیغ، باعلامت ثبت شده به فروش می رسیدند و صاحبان کارخانه منتظر رسیدن سودهای سرشاری بودند که مایه راه اندازی سری بعدی تولیداتشان کنند. در همین حال با تغییر شکل دادن سازماندهی اقتصادی در فیلمسازی، فیلم ها به سرمایه های بزرگ و بزرگ تری بدل می شدند و یکی از مسائلی که این موفقیت را خیلی زود ثابت کرد، اعمال روش هایی بودکه برای کنترل صحیح پخش و فروش مؤثر فیلم به وجودآمدند .برای نمونه به کمپانی(( پارامونت ))، متعلّق به آدلف زوکراشاره می کنیم که با ظهور خود، بسیاری ازکمپانی های کهنه سال و فرسوده را ازصحنه رقابت راند.کمپانی پارامونت ، بی رحمانه شروع به کنترل بازار فیلم ها و اعمال سیستم (( متنوع فروشی )) کرد. بدین معنی که سینماداران برای دریافت فیلم های پر طرفدار، مجبور بودند فیلم ها و برنامه های دیگری را که لزوماً مورد پسندشان نبود به اجبار کرایه کنند.این موضوع برای سینماداران سخت ناراحت کننده می نمود و خشم واعتراض آنان را برآورد.تااینکه بالاخره باتأسیس اولین مجمع سینماداران ، این اعتراضات سازمان یافته تر ادامه یافت و درگیری شدید کمپانی پارامونت زوکر با این مجمع ملّی تأثیرات بدی بر سینمای امریکا گذاشت. 

                       

               George Eastman, left, and Thomas Edison in the late 1920s

       سال 1909 را باید سال آغاز درگیری های خصمانه برای کنترل انحصار صنعت رو به رشد فیلمسازی دانست.ادیسون ازاولین روزهای سینما حق امتیاز مخصوصی برای فیلم هایش قائل بود ومشهوراست اولین فیلم دارای کپی  رایت، فیلم (( عدسه آقای اُت ))، از آثار دفتر تهیه فیلم او بوده است. در اوّل ژانویه1909 او به اتفاق8تن از تهیه کنندگان بزرگ دیگر ( ویتاگراف،بیوگراف،اسانی، سلیگ، لوبین، کالم، ومؤسسه ملیس و پاته )و جورج کلین عامل پخش فیلم ها، ائتلافی با نام « کمپانی حق امتیاز فیلم» تشکیل داد. بدین ترتیب برای هریک ازافراد یاد شده امتیازی صادر شد و قراردادی با جورج ایستمن، مهم  ترین تولیدکننده فیلم خام، برای فروش انحصاری فیلم به اعضای کمپانی، به امضا رسید. به دنبال این حرکت،مالیات های مشّخصی برای استفاده کنندگان فیلم های تهیه کنندگانی غیرازکمپانی مزبور، وضع گردید. یک سال بعد،اعضای کمپانی برای انحصار و کنترل کامل مبادلات فیلمی ، تراست قوی تری به نام  « جنرال فیلم » ایجاد کردند . حرکت این عدّه برای قبضه کردن کامل صنعت فیلمسازی امریکا، طبیعتاً واکنش های شدیدی را از طرف تهیه کنندگان مستقل به دنبال داشت. به طوری که نمایندگان این دو دسته ازهیچگونه درگیری وعمل خصمانه برای ترساندن یکدیگرفروگذار نمی کردند.اگرچه تراست تاسال1914 قدرت مؤثرخود را عملاً از دست داده بود، امّا آثار جنبی ناشی ازتأسیس آن نقش تعیین کننده ای درآینده فیلمسازی ایفاکرد.تهیه کنندگان مستقل،برای فرار از دست تراست، به دنبال نقاط مناسب جدیدی برای استقرارگشتند و بالاخره به سواحل غربی امریکا روی آوردند تا «هالیوود» به دنیا آید ... .

       نمی توان تردید داشت که در تکامل صنعتی سینما ، موفقیّت اقتصادی آن ـ که به دلیل جذب مخاطب به سالن های نمایش فیلم میسّر شد ـ نقش فوق العاده پررنگی ایفا کرده است. در این مسیررقابت های اقتصادی صاحبان این صنعت سبب تسریع روند تکامل این پدیده صنعتی ـ  هنری نوین گشته است. تهیّه کنندگان سینما دراین راه پرپیچ وخم ـ همانطور که گذشت ـ تحوّلات و دگرگونی های بزرگی را در این صنعت موجب شدند ، به طوری که حتّی خود آنها نیز متوجّه نبودند. تا آنکه سینما ازعصاره عشق مخاطبانش، از هزینه ای که برای تماشا کردنش می پرداختند ، پرورش یافت ، بزرگ و بزرگ تر شد ، تا امروز چنین غول آسا بنماید ... .   

 برگرفته از:  

 1) تاریخ سینمای جهان ـ دیوید رابینسون ـ ترجمه ابراهیم ابوالمعالی ـ انتشارات نگاه

 2) پایان نامه اقتصاد سینماـ عبداللّه صفایی ـاستاد راهنما:استاد نصرت اللّه کریمی ـ دانشکده سینماوتئاتر